Tasarrut kelimesinden türeyen rasat kelimesi Arapçada gözlem, gözlemek gibi anlamlara gelmektedir. Hane ise Farsça kökenli bir sözcük olup ev anlamına gelmektedir. Bu iki yabancı kökenli kelimenin birleşimiyle meydana gelen rasathane kelimesinin anlamı gözlemevidir. Rasathane kelimesi Osmanlı döneminden günümüze erişen yerleşik bir kelime olarak karşımıza çıkar. Peki gözlemevi yani rasathane nedir? Türkiye’deki ilk rasathane hangisidir? Takiyüddin’in Rasathanesi nerede ve ne zaman kurulmuştur?
Bu içerikle edinebileceğiniz bilgiler:
- Rasathane Nedir?
- Anadolu’daki İlk Rasathane Hangisidir?
- Takiyüddin Mehmet Kimdir?
1. Rasathane Nedir?
Rasathane gök cisimlerinin günlük hareketlerini izlemek amacıyla kurulan gözlemevlerine verilen isimdir. Günümüzde sadece yıldızların, meteorların ve gezegenlerin hareketlerini incelemenin yanısıra deprem ile ilgili çalışmalar da yürütmektedirler.
2. Anadolu’daki İlk Rasathane Hangisidir?
Rasathane nedir sorumuzu cevapladıktan hemen sonra gelin Anadolu topraklarında kurulan ilk rasathane kompleksine göz atalım. Coğrafyamızda kurulan ilk rasathane Takiyüddin’in Rasathanesi (Dar-ü’r Rasad-ül Cedid) 1575 yılında Osmanlı bilim insanı Takiyüddin tarafından İstanbul ilimizin Tophane sırtlarında kurulmuştur. Osmanlı Devleti’nde 16. yüzyılda namaz vakitlerini tespit etmek, kıblenin yönünü belirlemek ve takvimin oluşturulabilmesi için gökbilim kullanımı mevcuttu. Kurulan küçük çaplı gözlemevleri gündelik işleri halledebilmek üzere kuruldukları için uzun ömürlü ve büyük çaplı olamamışlardı. 1571 yılında Müneccimbaşı Mustafa Çelebi ölünce yerine Müneccimbaşı unvanıyla atanan Takiyyüddin’i himaye eden Vezir Sokullu Mehmet Paşa ve Hoca Sadettin Efendi, Takiyüddin’in gözlemevi fikriyle ilgilenerek destekte bulundular.
Uluğ Bey Zici’nin yöntemlerinin artık miadını doldurduğunu ve mevcut şartlarda ihtiyaçlara karşılık vermediğini, yeni gözlemlerin yapılarak ileriye ışık tutulması gerektiğini açıklayan bir lahiya hazırlayıp; 3. Murat’ın makamına çıkan Takiyüddin, Padişahın adıyla anılacak bir Zic hazırlamak üzere yer ve ödenek almayı başardı. Rasathanenin inşaat sürecini yönetme yetkisi de kendisine verildi. Dönemin şartlarına göre bu projeye ayrılan bütçenin ise hayli yüksek olduğu çeşitli kaynaklarda yer almaktadır.
Gözlemevinin lokasyonu için İstanbul’un Avrupa yakasında yüksek bir yer olarak bilinen Tophane sırtlarında mevki belirlemesi yapılmıştır. Kimi rivayetlere göre Galatasaray Mektebi’nin olduğu alan kimi rivayetlere göre ise Galata Kulesi’nin ve Galata Sarayı’nın olduğu alandadır. Galata Dağı’nın tepesinde bulunduğu da rivayetler arasında yer almaktadır.
Rasathanenin tamamlanmasının üzerinden henüz birkaç ay geçmişken Sultan 3. Murat’ın, beliren bir kuyruklu yıldızla ilgili olarak Takiyüddin’in kehanette bulunmasını istediği, onun da bu yıldızın bir mutluluk ve saadet devrinin habercisi olduğunu belirtmesinin akabinde ortaya çıkan salgın hastalık ve kaos ortamı sonucunda rasathaneye olan güvenin azalması, muhalif kitlenin yoğunlaşmasıyla birlikte iki yıl çalışmalarını sürdürebilmiş ve yıktırılmıştır. Bazı rivayetlerde ise gerici bir tarikatın çalışmaları durdurmak istemesi neticesinde yıkım kararının alındığı geçmektedir.
İlber Ortaylı ise İstanbul’daki bir depremin sonrasında halkın ayaklandığını ve neden olarak rasathaneyi gösterdiklerini, bununla birlikte sarayın önünde ayaklanma yarattıklarını belirtmektedir. Bunun üzerine Sultan 3. Murat, deniz tarafından yaptırdığı top atışıyla rasathaneyi yıktırmıştır.
3. Takiyüddin Mehmet Kimdir?
Takiyüddin Mehmet 1521-1585 yılları arasında yaşamış, gökbilimci, mühendis, matematikçi ve mekanik bilimcidir. Osmanlı’nın önemli astronomlarından biri olan Takiyüddin Şam’da doğmuş olup, Mısır ve Şam merkezlerinde yetişmiştir. 1550 yılı itibariyle İstanbul’a yerleşen Takiyüddin, 1577 yılında Sultan 3. Murat’ın desteğiyle Tophane sırtlarında Takiyüddin Rasathanesi’ni kurmuştur. Sinüs/tanjant hesaplarını tablolar halinde kullanıma sunan Matematik dehası Takiyüddin Mehmet, 841’i Türkçe olarak toplamda 1337 eser bırakmıştır. Takiyüddin’in Rasathanesi’nden sonra kurulan ilk rasathane yaklaşık olarak 300 yıl sonra kurulmuş olup o da 31 Mart ayaklanmalarına kurban gitmiştir.
Kampüstesin’i Bundle uygulaması üzerinden de takip edebileceğinizi biliyor muydunuz?
