Herkese merhabalar. Tarihi çağlar boyunca önemli bir yere sahip olan para konusunu ele alacağız.
Herkesin bildiği üzere para kimine göre bir güç gösterme aracı kimine de sadece geçinme aracı olarak kullanılır peki bu paranın para olması için fonksiyonları neler ? ve genişçe de bir tarihine bakalım.
Paranın para sayılması için belli fonksiyonları olması gerekir sırasıyla :
Mübadele aracı olma fonksiyonu; Paranın olmadığı dönemlerde mallar birbiriyle takas edilirdi buna da takas (trampa) ekonomisi denir. Takas ekonomisinin en kötü olayı mallara değerinde bir değer biçilmemesidir bunun için de parasal ekonomiye geçiş sağlanmıştır ve para mübadele (değişim ) aracı olarak kullanılmıştır.
Servet biriktirme fonksiyonu ; Para olmayan ekonomide insanlar servetlerine mal cinsinden biriktirirken para sayesinde birikimleri paraya dönüştürdüler ve bu sayede para onlar için daha güvenli hale geldi.
Genel kabul görmesi ; Paranın kabul görmesi için sadece belirli kesimlerin değil bütün bir toplum tarafından kabul görülmesi gerekir.
Taşınabilir olması; Paranın para olma niteliği olması için taşınabilir olması gerekir zira alışverişlerde paranın taşınabilir olması büyük kolaylık olacaktır.
Taklit edilmesinin güç olması; Paranın para olması için en önemli özelliklerinden biri budur çünkü taklit edilirse para değerini yetirecektir.
Homojen olması; Paranın para olması için kalite farkı olması gerek. Örneğin şekerin para olarak kullanıldığını düşünün farklı kalitelerde şeker olduğu için değerinin belirlenmesi zor olacaktır.
Dayanıklı olması; Paranın para olması için fiziksel olarak dayanıklı olması gerekir.
Şimdi de gelelim paranın tarihine ve nasıl kullanıldığına
Geçmişten günümüze para yerine çeşitli ürünler kullanılmıştır. Geçmişte para yerine pirinç, mısır , buğday gibi çeşitli ürünler kullanılmış bunlar zamanla yerlerini daha değerli olan altın ve gümüşe bırakmıştır. Günümüzde ise banknotlar yerini aldı. Şimdi ise paranın genel tarihine ve sonra iktisadi açıdan tarih içerisinde nasıl ayrıldığına bakacağız.
Paranın genel tarihi : Para, tarih sahnesine M.Ö. 7. yüzyılda Anadolu’da çıkmıştır ve ilk para Lidyalılar tarafından çekiçle darp edilerek basılmıştır. Bu nedenle, günümüzde paranın üretim yerine darphane deniyor. Anadolu toprakları ilk kez para basılan yer olmasının yanı sıra Fatih Sultan Mehmet tarafından İstanbul Simkeşhane’de kurulan dünyanın ilk büyük darphanesinin kurulması vesilesiyle de uygarlık gelişimine katkı sağladı.2
Paranın kağıt olarak dolaşıma girmesi ise M.S. 7. yüzyılda Çin’de gerçekleşti. Darp edilmiş madenlerden oluşan bu değer saklama araçları, sahipleri açısından korunma ihtiyacını da beraberinde getirdi. Özellikle tüccarlar, seyahatleri sırasında taşıma zahmetine ve riskine katlanmamak için güvendikleri kişilere bu değerli madenleri emanet ederek karşılığında yazılı bir senet almaya başladı. Zaman içerisinde bu emanet senetlerin üçüncü kişilere mühürlenip devredilmesi yani ciro edilmesi ile ekonomik değerlerin dolaşımının hızlanmasına neden oldu. 1120 yılına gelindiğinde merkezi hükümetler paranın önemi ve üstünlüklerini fark ederek paranın basımında tekel oluşturarak devlet paralarının basılmasına başlanmıştır.
Avrupa bölgesinde banknotun tanınması M.S. 13. yüzyılda Marco Polo gibi gezginler sayesinde gerçekleşti.4 Bu banknotların ödeme aracına dönüşümü paranın nasıl değerlendirileceğinin düşünülmeye başlandığı 17. yüzyılın ortalarını buldu. Londra’daki Goldsmith bankacıları bu emanet senetlerini asıl emanetçiye değil, belgeyi elinde bulunduran kişiye verilecek şekilde oluşturmaya başladı. Bu durum, hesap sahibinin işlemdeki rolünün artık banknotu çıkartan unsura geçtiği anlamına geliyordu.
19. yüzyılın ortalarına kadar ticari bankalar kendi banknotlarını çıkartmaya devam ettiler. Bu para çeşitliliğini ortadan kaldıracak şekilde modern anlamda ilk merkez bankası 1844 Banka Kurma Kanunu (The Bank Charter Act) ile kendisini buldu. %100 altın ve gümüş karşılık bulundurma ilkesi 1930’lu yıllara kadar hakimiyetini sürdürdü. Böylece para arzı üzerindeki tek etki İngiltere Merkez Bankası’nda kaldı. 1921’de para basma yetkisinin %100 altın karşılığında hükümete 14 milyon pound borç limitine kadar verilmesi sağlandı.7 Bu süreçte bankalar çıkardıkları banknotların aynı anda kullanılmayacağı varsayımıyla fiziksel rezervlerinin toplam değerinden daha yüksek değerlerde banknotları krediler şeklinde piyasalara sundular. Bu perspektif sayesinde artık paranın, karşılığı olan madenin içsel değerinden bağımsız olarak sosyal ve yasal bir değeri oldu modern para tanımı doğdu.
Bu dönemin bir sonucu olarak dolaşımda olan paranın değeri, eski zamanlarda olduğu gibi referans madenlerden ziyade itibari değerleri ile belirlenmektedir. İtibari değer, devlet tarafından yasal ödeme aracı olarak çıkartılmış olan, kabul edilmesi gereken ve değerli bir madene dönüştürülemeyen kağıt paradır.8
Önce madeni para, sonra banknotla devam eden paranın gelişimi günümüzde Bitcoin gibi sanal paraların da sahneye çıktığını görüyoruz. Fakat bu sanal paraların hiçbir regülasyona bağlı olmayışı ve taşıdıkları risklerin büyüklüğü gibi olumsuzluklar, sanal paraların banknotların yerini olması ihtimalini güçleştiriyor.
Buraya kadar size genel tarihi olarak aktarmak istedim şimdi ise iktisadi geniş tarihiyle aktarmak istiyorum. Bunu size iki pencereden aktarmak istiyorum birincisi mal para ikincisi itibari para.
İlk olarak mal paranın tanımı ve hangi paraları içerdiğine bakalım.
Altın ve gümüşün para olarak geçtiği döneme mal para dönemi denir. Mal para denmesinin sebebi ise altın ve gümüşün hem para hem de satın alınabilir bir mal olarak kullanıldığı için mal para adını almıştır.
Altın sikke standardı; Altın standardının ilk kullanılmış halidir. Bu sistemde altın darphaneye götürülmekte ve önemsiz bir ücretle sikkeye çevrilmektedir ve dolayısıyla dolaşımda altın sikkler olmaktadır.
Altın külçe standardı; Bu sistemde altın sikkeler kullanımdan kalkmış,sikkelerin yerine külçe altınlar almıştır.Külçe altına sahip olanlar verdikleri altın karşılığında üzerlerinde değeri yazılmış banknotları alır. Banknotları altına çevirmek istediğinde ise karşılığı altın külçe olarak alır.
Buraya kadar olan sistem tek maden sistemiydi şimdi ise çift madem sistemine bakalım.
Çift madem sisteminde ise eski dönemlerde hem altının hem de gümüşün para olarak kullanılmasıdır.
Kısaca mal para sistemini anlatmak istedim diğer sistem olan itibari para sistemini anlatmak istiyorum.
Lafı çok fazla uzatmadan Altın ve Gümüş sertifikaları ve Banka notu (Banknot) başlıklarını Kağıt para (itibari para) başlığı altında açıklayacağım.
İtibari para; Merkez Bankaları, basmış olduğu banknotların belli bir kısmı kadar altın ve gümüş ayırmak zorundaydı. Ayrıca piyasaya sürülen banknotları, istenildiğinde altına çevirmek gibi yükümlülükleri vardı çünkü eski sistem olan Altın ve Gümüş sertifikaları konusuna dayanıyor o ise altın ve gümüşten oluşan paranın saklanması ve taşınması zor olduğu için sahip oldukları altın ve gümüşü bankerler (sonradan bankerlerin yerini bankalar almıştır) emanet etmiş onların yerine altın ve gümüş sertifikalarını almıştır. Ancak Merkez Bankaları para basmak içini gücünü kıymetli madenlerden alan paradan, kağıt paraya geçmiş kağıt para, gücünü devlet tarafından yasal ödeme aracı olarak kabul görmesinden ve halkın ödeme aracı olarak görmesinden almaktadır.
Az veya çok da olsa paranın genel tarihi ve iktisadi tarihi açısından nasıl geliştiği görmüş olduk. Bilindiği üzere teknolojinin gelişmesiyle sanal paralar ve kripto paralarda palazlanmaya başladı bunlar başka bir yazının konusu olacağı için bu konuda yer vermek istemiyorum.
Genel olarak baktığımızda para her ne kadar ihtiyaç olarak kullanılsa da daha çok geçmişten günümüze gösteriş ve güç olarak da kullanılmıştır bunun en sevdiğim örneği Napolyon dur. Bir savaşı kazanmak için ne gerekir sorusuna ‘para, para, para‘ yanıtını vermiştir.
Savaş kazanmak için ve toplumda ki hiyerarşik yerini belli etmek için en gerekli varlığın para olduğunu söylemiş ne tesadüf ki hala bu dönemde de böyle.
Para konusu maalesef şu dönemde ülkemiz için çok derin yarası olan bir konu bir ülke düşünün ki tarımdan uzaklaşmış , katma değerli üretimi yok, parası her geçen gün değer kaybeden ve enflasyonu artan bu saydığım sorunları hepsi hayatımızda ki en önemli parça olan para ile ilgili umarım bu sorunlardan kurtulduğumuz, üreten ve değerli yarınlara kavuşmak dileğiyle iyi okumalar.
kaynakça
https://tr.wikipedia.org/wiki/Para#Tarih%C3%A7e
https://www.darphane.gov.tr/paranin-tarihi
https://www.mahfiegilmez.com/2012/02/kagt-parann-karslg-var-m.htmlx
William N. Goetzmann; K. Geert Rouwenhorst (1 August 2005). The Origins of Value: The Financial Innovations that Created Modern Capital Markets. Oxford University Press. p. 94. ISBN 978-0-19-517571-4. The Mongols adopted the Jin and Song practice of issuing paper money, and the earliest European account of paper money is the detailed description given by Marco Polo, who claimed to have served at the court of the Yuan dynasty rulers.
Faure AP (6 April 2013). “Money Creation: Genesis 2: Goldsmith-Bankers and Bank Notes”. Social Science Research Network. SSRN 2244977
“Sverige, Palmstruchska banken, Kreditsedel 10 daler silvermynt, 17 april 1666” [Europe’s first banknotes]. Alvin (in Swedish).
Capie, Forrest; Fischer, Stanley; Goodhart, Charles; Schnadt, Norbert (1994). “The development of central banking”. The future of central banking: the tercentenary symposium of the Bank of England. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-5214-9634-6. Retrieved 17 December 2012 – via LSE Research Online.
İlyas Şıklar, Para Teorisi ve Politikası Sayfa 11
https://www.mahfiegilmez.com/2017/11/kripto-paralar-bitcoin-ve-blockchain.html
Prof.Dr Yüksel Bilgili bayraktar Makro ekonomi kitabı
